Geçtiğimiz sene Nobel Edebiyat Ödülü’nü kazanan Fransız muharrir Annie Ernaux’nun ‘Bir Kadın’ başlığını taşıyan anlatısı, Yaşar Avunç çevirisiyle Can Yayınları tarafından yayımlandı. Muharririn, annesi odağında mitseli, kişiseli ve toplumsalı bir ortaya getirdiği metin tarihe düşülen bir not niteliğinde.
Kurgu dünyasında yaygın bir görüşle karşılaşırız: Bir müellifin kendisini anlatmaması gerektiği. Bu görüşü, “Çünkü biliyorum ki muharrirler birinci romanlarında kendilerini anlatırlar. O da romancılık değildir. Günlük tutmaktır” diye özetler Attilâ İlhan. Bu görüşten hareketle kurgusal bir metnin başarısı muharririn kendisine koyduğu arayla ölçülür. Kimi metinlerde çokça, kimi metinlerde yer yer biyografik desenlere rastlarken bazılarında ise bu desen hiç yoktur. Öteki bir bakış açısına gelirsek, sanatçıyı bir cins ruh hastası olarak görür Freud. Ona nazaran sanatçı, nevrozunu başarılı biçimde objektifleştiren kişidir. Elbet, gerek bu görüşler gerek öbür görüşler olsun, kurmaca metin-yazar bağına dair sayısız sav mevcuttur. Tüm bunların oluşturduğu kısımlı budaklı müktesebatı bir an olsun aklımıza getirelim, sıradan bir bayanın tekrar sıradan bir bayan olan annesini büsbütün biyografik izlekte anlattığı bir metin okuru cezbeder mi? Okuru cezbetse bile edebiyata dahil edilebilir mi? Ernaux’nun metni hakkında soruları çeşitlendirmek mümkün. Lakin karşımızdaki anlatı tüm bu soruları suya düşürür nitelikte zira ‘Bir Kadın’ tüm gücünü apaçık ve yalın oluşundan alır. O denli ki başlığında dahi Türkçede belgisiz sıfatla karşıladığımız belgisiz bir tanımlık vardır. Başlıkta kast edilen bayan, muharririn annesidir ve Alzheimer hastalığına yakalanmış, meskende bakılamayacak duruma geldiğindeyse bir bakımevine yatırılmış, orada vefat etmiştir. Bu vefatla birlikte onun geçmişinde gezinir müellif.
Bir Bayan, Annie Ernaux, Tercüman: Yaşar Avunç, 64 syf., Can Yayınları, 2023. Anne taşralıdır. Taşralılığı bir türlü kabullenmek istemez, tefrikalar okur, moda mecmualarını takip eder, lisanı düzgün kullanmaya uğraş gösterir. Yoksulluğu ve taşralılığı bir formda tazmin etmekle geçer ömrü. Öbür adaylar ortasında kendisine layık gördüğü emekçi sınıfından bir adamla evlenir. Kafe-bakkal işleten çiftin işleri periyot koşullarına (Sanayileşme, İkinci Dünya Savaşı, 68 Hareketi) nazaran bazen âlâ bazen berbat masraf. Kızı ise okuyarak öğretmen olur ve varsıl sayılabilecek bir aileden eğitimi kendi eğitimine denk bir adamla evlenir. Evli çift artık kentte yaşayarak küçük burjuva ömrünü tecrübeler. Babanın vefatıyla yalnız kalan anne de ortalarına katılır. Kendini kızı, damadı ve damadının ailesiyle, hatta küçük yaşta Bach dinleyen torunlarıyla entelektüel manada bir tutmadığı için konuttaki tüm fizikî işleri yapmaya çalışarak, kendini hizmetli yerine koyarak kabul görmeye, sevilmeye çalışır. Verici, özverili bir insandır. Akabinde tekrar yalnız yaşar. Sonra kızı boşanır. Anne hastalanır. Kısaca, anlatıdaki hususlar bunlardan ibarettir. Lakin, sıradan denilebilecek tüm bu bahisler içerisinde Ernaux’nun bir kaygısı vardır: O, mitsel, ferdi ve toplumsalı tek potada eriterek bir tarihyazımı yaratmayı amaçlar aslında. En sade, en bilindik, en sıradan gözükenin tarihini müellif. Her tarih birincinin mitle iç içedir. Miti daha genel tabiriyle, insanın inanmak istediği veyahut inanmayı tercih ettiği kimlik formunda düşünürsek anlatı çokça mit barındırır. Sözgelimi ailedeki ortak özelliklerden yola çıkan başka yöre sakinleri tarafından “D…ler” diye anılmaları üzere. Öte yandan sınıf çatışmasını, toplumsallık olgusunu görürüz. Birçok vakit yazgı denilenin aslında toplum dayatmalarının bir toplamı oluştuğunu anlarız. Toplumsal ahlak kurumunun tabu olarak etiketledikleri o kadar güçlüdür ki parmakla gösterilmemek, insanların ağzına düşmemek ile özgür olmak ortasında sıkışan bireylerle karşılaşırız. Cinsellik ise o denli “ayıp” bir husus olarak görülür ki kız birinci sefer regl olduğu vakit anne utanarak ve nasıl kullanılacağını anlatmadan ona bir ped verir. Eğitim öğretim hayatı da tekrar toplumsallık etrafında şekillenir; hem anne hem de baba on iki yaşlarında okulu bırakarak çalışmak zorunda kalmıştır. Enteresan bir not düşer muharrir, yıllar sonra bir gazetede okuduğu bir haberde tıpkı bölgenin eğitim düzeyinin hala düşük olduğunu okur. Bir gazete kupürü toplumsaldır. Süpermarketin cephesine katranla boyanan “Para, mal ve devlet, ırk ayrımının üç temel direği” yazısı toplumsaldır. “Kafası bulanık” yaşlı insanları kabul etmeyen hastanenin lisanı de toplumsaldır. Lakin müellifin annesinin son iki anısı altınçanak ve baca temizleyicisi heykelciği kişiseldir. Yaşlı bayanın bir gün öleceğini idrak etmesi, onu kendi zihnindeki biçimiyle yazıya dökmesi kişiseldir. Böylelikle müellifin annesine dair anlatısı hem kişisel hem de toplumsalın tek potada eridiği bir bellek yaratma gayretidir:
“Annem hakkında yazıyorum zira onu dünyaya getirme sırası sanırım bende.” (s.29)
Mesaj telaşından, amiyane tabirle ‘edebiyat parçalamaktan’ azade olan metin, tüm sadeliğiyle bir bayanı anlatırken aslında iki bayanı, iki bayanı anlatırken de kadınlığı anlatır. Burada bir rol değişimi kelam mevzusudur. Birincinin çocuk olan muharrirdir, sonrasında ise anne. Kızı, annesinin annesi olmak durumunda kalmıştır ve onun şuurunu giderek yitirişi karşısında kendisini bu dünyaya, hayata bağlayan tek bağın da yavaş yavaş kopuşunu tecrübeler. Anne-kız münasebeti durağan seyirde akmaz, vakte ve şartlara nazaran değişir, şekillenir. Muharrir bazen annesini hiç özlemese de onu görmenin kendisine düzgün geldiğini belirtir. Ne kadar yalın anlatılırsa anlatılsın olumlu ve olumsuz bütün gerilimleriyle anne-kız ilgisi mitin, kişiselliğin ve toplumsallığın iç içe geçtiği karmaşık bir yapı arz eder. İşte bu yapı üzerinden kadınlık kavramını irdeler Ernaux.
“Evden ayrılmaya can atıyordum. Beni Rouen Lisesi’ne, daha sonra da Londra’ya göndermeyi kabul etti. Onunkinden daha düzgün bir hayatım olması için her türlü özveride bulunmaya, benden başka kalmaya bile hazırdı. Gözünden uzakta, bana yasakladığı her şeye daldım; sonra tıka basa yemek yiyerek, daha sonra da haftalarca, gözüm kararıncaya dek yemeyerek özgürlüğümün tadını çıkardım. Aramızdaki çatışmaları unuttum. Edebiyat Fakültesi’nde okurken, zihnimdeki imgesi bağırma ve şiddetten arınmıştı. Sevgisinden ve şu haksızlıktan emindim: Ben amfide oturup Platon dinleyeyim diye, o sabahtan akşama kadar patates ve süt satıyordu.” (s.42)
Görüldüğü üzere bir bayanın okuması, bir başka bayanın ömrünü çalışmaya vakfetmesiyle muadildir. Muharririn da tabir ettiği üzere annesi almaktan çok vermeyi seven bir bayandır. Ernaux da yazmayı bir verme biçimi olarak gördüğünden 1986-1987 yılları ortasında on ay boyunca bu anlatıyı kaleme almıştır. Bu anlatıyla birlikte art planda Fransa’nın yüz yıllık tarihine de temas eden muharrir, metnine “belki edebiyat” diyerek kitabını “sosyoloji ve tarih ortasında bir şey” olarak niteler. Bu dünyada daha az yalnız ve daha az yapay hissetmek için yazmıştır annesini. Böylelikle, okura edebi kalıpların ötesinde çağdaş bir ağıt sunmuş olur.